Dərc: Bastainfo.com
İfadə azadlığı mövzusunun akademik müzakirəsi Lapşin hadisəsi ilə ciddi aktuallıq qazanıb. Hüquqşünaslar bununla baglı hüquqi baxışlarını yazırlar. Mən bu mövzuda sırf hüquqi yox, daha çox demoktatik təfəkkürdə bu hüquqa baxışın necəliyi haqda fikirlərimi bölüşəcəm.
Hər cür fikrin sərbəst yayılması həqiqətin qalib gəlməsiylə nəticələnəcək. ticarətdə (“keyfiyyət”) olduğu kimi, fikir məhsullarında da (“yaxşılara”) rəqabətli bir bazara ehtiyac vardır. Hər fikir sərbəst “bazar”da bir-biriylə yarışmalıdır ki, “həqiqət” ortaya çıxsın. Əgər bu rəqabətə icazə verilsə doğru fikirlər enində sonunda qalib gələcəkdir.
İfadə azadlığı demokratiyaların təməl daşlarından biridir. Geniş mənada ifadə azadlığı düşüncənin, inancın, qənaətin, dinc şəkildə izharıdır. Bu mənada, ifadə azadlığı şifahi və yazılı izahat, bədii göstəriş, fərdi görünüş və görünüş seçimi, nümayiş, yığıncaq etmə və təşkilatlanma kimi azadlıqların hamısını içinə alır. Yəni, İfadə Azadlığı yalnız kitab, məqalə, roman və hekayə yazmaq deyil; eyni zamanda rəsm çəkmək, heykəl düzəltmək, teatr tamaşası qoymaq, müəyyən bir stildə geyinmək, nümayişə, yığıncağa qatılmaq. Bir sözlə, ifadə azadlığı fərdi və ya kütləvi ifadə azadlığının tamamını özündə ehtiva edir.
Bütün əsas hüquq və azadlıqlarda olduğu kimi ifadə azadlığı da özlüyündə siyasidir. Yəni ilk növbədə ictimai basqıdan, ikinci növbədə isə ifadə azadlığını əslində ictimai basqıdan qorumalı olan dövlətdən (azadlıqlardan uzalqlaşan) qorunmaya möhtacdır.
İfadə azadlığı demokratiyanın “olmazsa olmaz” şərtidir. Çünki, yalnız ifadə azadlığı cəmiyyətdə faydalı qənaətin meydana gəlməsini və ictimai müzakirənin varlığını mümkün edir. Bu, demokratik məqsədlərin reallaşması baxımından əvəzolunmazdır. Bu baxımdan demokratiyanın ucu açıqdır. Desantralize hadisəsidir.Əksinə demokratiya “Mərkəzdən idarə olunan” formaya salındığında, fikirlərin sərbəst ifadə edilmədiyi bir cəmiyyətdə ictimai məsələlər haqqında sağlam məlumat – fikir almaq və nəyin cəmiyyətin yaxşılığına olduğunu hamı ilə birlikdə təsbit etmək mühitini yaratmaq mümkün olmur.
Bu çərçivədə ictimai tənqid (ictimai nüfuzluların açıq-aşkar tənqid olunması) demokratiyanın mühüm təməl daşıdır. Demokratik ictimai müzakirə ancaq azad tənqid və qanuni müxalifət sayəsində mümkündür. Tənqid yoxsa qanuni sayılan müxalifət də yoxdur. Bunun tərsi də doğrudur. Liberal-demokratik bir cəmiyyətdə kimin haqlı və nəyin doğru olduğuna qərar vermənin yeganə qanuni yolu tənqid və sorğulama yolu ilə hər kəsin hər kəsə nəzarət etməsinə dayanan ucu açıq ictimai mübahisənin mövcudluğudur.
İfadə azadlığının sərhədləri
İfadə azadlığının liberal-demokratik təfəkkürdə imtina edilməsi mümkünsüz dəyər olduğu barəsində qəti konsensusun olması ilə yanaşı, bu azadlığın əhatəsi və sərhədləri mövzusundakı baxışlar fərqlidir. Bir baxışda ifadə azadlığının hüdudsuzluğu və məhdudiyyətlərə ram edilməməsi əsaslı şəkildə müdafiə olunursa, digər baxışda ancaq sülhsevər ifadənin qanunla qorunması, şiddəti təhrik və təşviq edən düşüncə şərhlərinin, qorunmaq bir yana, hətta cinayət şəklində sanksiyalaşdırımalı olduğu ağır basır. Məsələn, təhqir və böhtan bugünkü hüquq nizamlarının çoxunda qadağan edilib. Xüsusilə də pornoqrafiyanı ifadə azadlığının kənarında tuturlar. İlk baxışdan bu hissə İfadə azadlığına “zərərli məhdudiyyət” kimi görünsə də, etnik və ya dini birlikləri, cinsi ayrıseçkiliyi alçaldan düşüncə əksinə, “faydalı məhdudiyyətlər” (legitim məhdudiyyət) sırasına aid edilir.
Bir neçə nümunə verməli olsaq, 1989-ci ildə Avstraliyada, 1990-ci ildə Fransada, 1992-ci ildə Avstriyada irqləri pisləməyi – aşağılamağı, və ya Holokostu inkar etməyi qadağan edən və bu xarakterli ifadələri cinayət sayan qanunlar qəbul edilib (nümunələri artırmaq da olar).
Digər məhdudiyyət demokratik cəmiyyətdə dövlət təhlükəsizliyinin,
ərazi bütövlüyünün qorunması naminə ifadə azadlığının məhdudlaşdırılmasının mümkünlüyüdür. Bu, Avropa İnsan Haqları Konvensiyasının (10-cu maddə) aydın norması kimi də tətbiq olunduğu üçün daha çox hüquqi dartışma mövzusu kimi görünsə də milli təhlükəsizlik və ərazi bütövlüyü anlayışları ilk növbədə dövlətin varlığının təməlində dayanır. Dövlət təfəkkürü ilə “hüquq üstü” məsələdir. Dövlətin özünü qoruma instikti hadisəsidir. Hal-hazırda Lapşin mövzusundakı çaxnaşma da məhz bu baxışdan qaynaqlanır.
Mən bu məsələdə hadisəyə “Hansı Dövlət?” və “O nə istəyir?” prizmalarından baxmağın tərəfdayıam.
Məncə, bu hadisədə bizim hökümətin davranışı dövlət instiktindən, yəni legitim imkanlardan yaralanaraq, dövlət suverenliyi gücünün şəxsə nümayişindən daha çox, təfəkkürcə düşməni olduğu ifadə azadlığına əsaslı hucum fürsətindən zövq aldığını göstərir.
Məsələ Lapşinin ifadə azadlığına müdaxiləsindən getmir. (Hüquqçular bu hadisədə ifadə azadlığının itdiyini kifayət qədər əsaslandırıblar) Siyasi baxımdan Lapşinə belə hüquq uydurmaqdan uzağam. Sadəcə bütün beynəlxalq hesabatlarda hüquq sistemimiz barədə “müstəqil olmayan siyasiləşmiş məhkəmə” ittihamlarının göydə uçuşduğu bir vaxtda nəticə etibarı ilə Lapşin olayı nəinki ərazi bütövlüyü həssaslığımıza töhvə verəcək, əksinə, biz “Dağlıq Qarabağın Azırbaycanın ərazisi olması mübahisəlidir, Lapşin hansı sərhədi pozub? ” mövzusunda daha açıq və zərərli xeyli siyasi-diplomatik yanaşmaların şahidi olacağıq.
